ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل (کتاب)
|
صفحه نخست نسخه خطی ابطال نهج الباطل که در سال ۱۰۶۸ق کتابت شده است. | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | فضل‌الله بن روزبهان |
| تاریخ نگارش | ۹۰۹ق |
| موضوع | کلام، نبوت، امامت، ردّ شیعه |
| زبان | عربی |
اِبطالُ نَهْجِ الْباطِل وَ اِهمالُ کَشفِ العاطِل اثر فضل بن‌روزبهان خُنجی، عالم اشعری قرن نهم و دهم قمری به زبان عربی است که در رد کتاب نهج الحق اثر علامه حلی نوشته شده است. در بیشتر صفحات کتاب فضل، ناسزا و بدگویی نسبت به علامه حلی و شیعه اثناعَشَری وجود دارد. وی روایات عالمان اهل سنت درباره فضائل اهل‌بیت(ع) را ضعیف می‌داند. ردّیه‌های مختلفی بر کتاب فضل نگاشته شده که مشهورترین آن «إحقاق الحق» سید نورالله شوشتری است.
فضل بن روزبهان خنجی
فضل‌الله بن روزبهان خُنجی اصفهانی معروف به «پاشا» که در شعر تخلص «امین» داشته در سال ۸۶۰ق در شیراز متولد شد. دیگر القاب و نام‌های او «فضل بن روزبهان»، «خواجه مولانا» و «خواجه ملا» است.
وی پس از تحصیلات مقدماتی در ١٧ سالگی همراه با استاد خود جمال‌الدین اردستانی، عارف و نویسنده قرن نهم هجری، شیراز را ترک گفت و به مکه رفت و بعد عازم بغداد شد. در ۲۵ سالگی دوباره به مکه رفت و در آنجا کتاب‌های «منهاج‌العابدین» و «احیاء علوم‌الدین» محمد غزالی فیلسوف، متکلم و فقیه ایرانی سده پنجم هجری و کتاب «روضات العوارف» سهروردی معروف به شیخ اشراق؛ عارف و مؤسس مکتب اشراق در قرن ششم هجری را خواند. مدتی در مدینه به سر برد و کتاب صحیح بخاری و صحیح مسلم را نزد شمس‌الدین محمد سخاوی مورخ مشهور اهل سنت قرن نهم و دهم هجری فرا گرفت.
پس از بازگشت به ایران، مدتی به اصفهان و کاشان رفته و کتاب «عالم آرای امینی» را درباره سلاطین صفوی نوشت و سپس در سال ۹۰۹ق کتاب «ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل» را نگاشت. وی پس از ترک ایران در سال ۹۱۰ق، به ماوراءالنهر رفت و تا آخر عمر آنجا بود. فضل بن روزبهان در پنجم جمادی‌الاولی سال ۹۲۷ق درگذشت. کتاب‌های «وسیلة الخادم الی المخدوم» و «بدیع الزمان فی قصة حی بن یقظان» از دیگر آثار اوست.
ابن روزبهان در فروعات و اصول فقهی از مذهب حنفی و در اصول اعتقادی از دیدگاه‌های اشاعره دفاع می‌کرد اما به اعتقاد سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی فقیه و مرجع تقلید شیعه قرن پانزدهم قمری، فضل در فروعات شافعی بوده، نه حنفی؛ همانطور که استادش شمس‌الدین سخاوی تصریح کرده است.
انگیزه تألیف
فضل‌الله بن روزبهان کتاب «ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل» را که گاه در برخی منابع از آن با عنوان «ابطال الباطل» نیز یاد می‌شود در ردّ کتاب «نهج الحق و کشف الصدق» نوشته علامه حلی نوشت و در آن تمام کتاب به جز دیباچه را رد کرد. او نگارش این کتاب را در سوم جمادی الثانی ۹۰۹ق در شهر کاشان، به انجام رساند. محمد صحتی سردرودی از محققین حوزه علمیه قم معتقد است ابن روزبهان با نوشتن این ردیه، بیش از همه زمینه رواج کتاب نهج الحق را فراهم ساخت.
محتوا
اصل کتاب ابطال الباطل موجود نیست اما متن کامل آن در دو کتاب «إحقاق الحق» سید نورالله شوشتری و «دلائل الصدق لنهج الحق» محمدحسن مظفر(هر دو کتاب در ردّ ابطال الباطل نوشته شده‌اند) آمده است. ابن روزبهان در بیشتر صفحات کتابش به ناسزا و بدگویی نسبت به علامه حلی و شیعه اثناعَشَری پرداخته است. به اعتقاد محمد صحتی سردرودی، فضل با انتخاب عنوان ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل برای کتابش، از همان ابتدای سخن، حکم به بطلان مذهب شیعه داده و پیروان اهل بیت(ع) را اهل باطل خوانده است. وی علی‌رغم محبتی که نسبت به امام علی(ع) و اهل‌بیت(ع) ابراز می‌دارد، در بسیاری موارد به دفاع از بنی‌امیه می‌پردازد. محمدحسن مظفر در دلائل الصدق، ابن روزبهان را شیعه گمراه گنهکاری می‌داند که خود را به امامان دوازده‌گانه منتسب می‌سازد.
فضل همچنین در مواردی که علامه حلی به روایاتی از عالمان اهل سنت درباره فضائل اهل‌بیت نقل می‌کند، ایشان را مورد طعن قرار داده و روایات آنها را ضعیف می‌شمارد.
ردّیه‌ها
ردّیه‌هایی از سوی عالمان شیعه بر کتاب فضل نگاشته شده است. از جمله:
- احقاق الحق نوشته قاضی سید نورالله شوشتری است که به گفته آقا بزرگ تهرانی در الذریعه، در سال ۱۰۱۹ق به دست اهل سنت در هند به شهادت رسید. شوشتری در احقاق الحق، متن کتاب نهج الحق علامه حلی و ابطال الباطل ابن روزبهان را نقل کرده سپس به نقد کتاب ابن روزبهان پرداخته است. قاضی نورالله این کتاب را در هفت ماه تألیف کرده و تاریخ اتمام آن آخر ربیع الاول ۱۰۱۴ق است.
- دلائل الصدق نوشته محمدحسن مظفر است. او در ردّ بر ابطال الباطل فضل، به مطالب مربوط به اصول دین بسنده کرده و از ورود به مباحث فقه و اصول و فروع آن خودداری کرده است.
- اجلی البرهان فی نقد کتاب ابن روزبهان نوشته سید علی میلانی از استادان حوزه علمیه قم است. وی ضمن معرفی نهج الحق علامه حلی و نیز ابطال نهج الباطل فضل، تحت عنوان «دراسات فی مسائل الامامیه من کتاب روزبهان»، ویژگی‌ها و انحراف‌های کتاب روزبهان را در ده عنوان برشمرده است.
- الرد علی الفضل بن روزبهان، از محمدتقی بن عبدالحسین بن وحید بهبهانی (درگذشته ۱۳۳۳ق) است که ساکن همدان بوده است.
پانویس
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۱۷.
- ↑ مظفر، ترجمه دلائل الصدق، ج۱، ص۱۷.
- ↑ خنجی، فضل‌الله بن روزبهان خنجی، ۱۳۳۵ش، ص۱۷۳.
- ↑ خنجی، مهمان‌نامه بخارا، ۱۳۵۵ش، ص۲۰.
- ↑ خنجی، فضل‌الله بن‌روزبهان خنجی، ۱۳۳۵ش، ص۱۷۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۴، ص۴۱۶.
- ↑ خنجی، فضل‌الله بن‌روزبهان خنجی، ۱۳۳۵ش، ص۱۷۷؛ خنجی، وسیلة الخادم، ۱۳۷۵ش، ص۱۴.
- ↑ واله اصفهانی، خلد برین (ایران در روزگار صفویان)، ۱۳۷۲ش، ص۳۱۷.
- ↑ تستری، إحقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج مقدمه، ص۱۶۳.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۱۷.
- ↑ تستری، إحقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۵؛ سخاوی، الضوء اللامع، دار مکتبة الحیاة، ج۶، ص۱۷۱.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۱۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۹۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۴، ص۴۱۶.
- ↑ علامه حلی، ترجمه احقاق الحق، ۱۳۸۷ش، ص۳.
- ↑ مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج‌المقدمة، ص۵۴.
- ↑ نگاه کنید به: مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج‌المقدمة.
- ↑ علامه حلی، ترجمه احقاق الحق، ۱۳۸۷ش، ص۴.
- ↑ مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج‌المقدمة، ص۵۴ به بعد.
- ↑ مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۴۸۴.
- ↑ مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج‌المقدمة، ص۹۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۹۰؛ حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۳۳۷.
- ↑ نگاه کنید به: تستری، إحقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۲۹۱.
- ↑ مظفر، دلائل الصدق، ج‌المقدمة، ص۱۹۶.
- ↑ حسینی میلانی، أجلی البرهان، ۱۴۲۲ق، ص۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۲۱۶.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان قم، ۱۴۰۸ق.
- تستری، قاضی نورالله، إحقاق الحق و إزهاق الباطل، به تحقیق آیت‌الله العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی، قم، مکتبة آیت‌الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۹ق.
- حرعاملی، محمد بن حسن، أمل الآمل، تحقیق السیگ احمد الحسینی، مکتبة الاندلس، بی‌تا.
- حسینی میلانی، سید علی، أجلی البرهان فی نقد کتاب ابن روزبهان، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، ۱۴۲۲ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان قم، ۱۳۹۰ش.
- خنجی، فضل الله بن روزبهان، مهمان‌نامه بخارا، ترجمه منوچهر ستوده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۵ش.
- خنجی، فضل بن روزبهان، وسیلة الخادم الی المخدوم در شرح صلوات چهارده معصوم(ع)، به کوشش رسول جعفریان، قم، انصاریان، ۱۳۷۵ش.
- خنجی، محمدامین، فضل‌الله بن‌روزبهان خنجی، ، شماره۴، ۱۳۳۵ش.
- روملو، حسن بیک، احسن التواریخ، به تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، اساطیر، ۱۳۸۴ش.
- سخاوی، شمس‌الدین محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع لأهل القرن التاسع، بیروت، دار مکتبة الحیاة، بی‌تا.
- مظفر، محمدحسن، ترجمه دلائل الصدق لنهج الحق، ترجمه محمد سپهری، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۴ش.
- مظفر، محمدحسن، دلائل الصدق لنهج الحق، قم، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، ۱۴۲۲ق.
- واله اصفهانی، محمدیوسف، خلد برین (ایران در روزگار صفویان)، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۷۲ش.
- ردیههای اهلسنت بر کتاب‌های شیعه
- کتاب‌های عربی
- کتاب‌های قرن ۱۰ (قمری)